TRUNG TÂM BẢO TỒN DI SẢN VĂN HÓA THẾ GIỚI HỘI AN
Đường Trần Phú, Hội An qua tiếp cận khảo cổ học
Đường Trần Phú, thời Pháp thuộc gọi là Rue du pond Japonaise - đường cầu Nhật Bản, là một trong những tuyến đường chính của khu phố cổ Hội An hiện nay. Tuyến đường này được hình thành khá sớm gắn liền với sự ra đời và phát triển phồn thịnh của đô thị thương cảng quốc tế Hội An thế kỷ XVI, XVII. Đây có lẽ là Đại Đường Cái mà Thiền sư Thích Đại Sán đã ghi chép trong tác phẩm Hải ngoại kỷ sự vào cuối thế kỷ XVII: “Vì Hội An là một mã đầu lớn, nơi tập họp của khách hàng các nước; thẳng bờ sông, một con đường dài ba bốn dặm, gọi là Đại Đường Cái, hai bên đường hàng phố ở liền nhau khít rịt”.
Nhìn từ trên cao xuống, đường Trần Phú kết hợp với đường Lê Lợi tạo thành trục chính hình chữ thập của khu phố cổ Hội An. Tuyến đường này nối dài từ cầu Nhật Bản (chùa Cầu) ở phía tây đến đường Hoàng Diệu giáp hội quán Triều Châu (chùa Âm Bổn) ở phía đông. Dọc đường Trần Phú là nơi tọa lạc của nhiều di tích quan trọng có giá trị cao về khoa học, lịch sử, văn hóa, kiến trúc nghệ thuật như các hội quán, miếu, nhà cổ, giếng cổ. Trải qua thời gian, những biến đổi của lịch sử, sự thay đổi của điều kiện tự nhiên đã tác động không nhỏ đến không gian, kiến trúc của đô thị thương cảng Hội An nói chung, trên tuyến phố Trần Phú nói riêng. Từ những cứ liệu qua tiếp cận khảo cổ học ở đường Trần Phú trong quá trình thực hiện dự án Tôn tạo cơ sở hạ tầng Khu phố cổ Hội An bắt đầu từ cuối năm 2005 đã hé mở nhiều thông tin thú vị, làm sáng tỏ hơn quá trình lịch sử và không gian kiến trúc của đô thị thương cảng Hội An.
Trước hết là đã phát hiện nhiều dấu tích kiến trúc liên quan đến công trình nhà ở và hệ thống thoát nước công cộng cho thấy có sự biến đổi về không gian kiến trúc của những ngôi nhà cổ trên đường Trần Phú. Đồng thời cũng cho thấy việc quy hoạch đô thị và xây dựng những công trình công cộng trong lịch sử đô thị cổ Hội An.
Tại mương đào trên vỉa hè trước nhà số 47 - 51 xuất lộ một móng gạch trùng với trục tường đông nhà số 47 và một móng khác nằm cách về phía tây 630cm. Trên vách bắc của mương đào xuất lộ 4 móng đặt đá tán chân cột và một viên đá tán hình vuông nằm trên móng thứ 2 tính từ phía đông. Móng gạch phía đông nằm ở độ sâu cách mặt bằng hiện trạng 13cm, dày 55cm, phần xuất lộ cao 80cm. Móng gạch ở phía tây nằm ở độ sâu 20cm, dày 60cm, phần xuất lộ cao 70cm. Móng đặt đá tán chân cột trên vách bắc nằm ở độ sâu 63cm. Tại khu vực trước nhà 49 xuất lộ 2 móng gạch có trục trùng với tường phía đông và phía tây của ngôi nhà này. Móng phía tây nằm ở độ sâu 15cm, dày 34cm, cao 17 lớp gạch. Móng phía đông nằm ở độ sâu 23cm, cách móng gạch phía tây trước nhà 47 là 80cm, móng gạch dày 47cm, cao 12 lớp gạch. Tại mương đào trên vỉa hè trước nhà 111 đến nhà 113 xuất lộ 2 móng gạch chạy theo hướng bắc - nam, vị trí kết thúc phía bắc của móng gạch cách lề đường hiện trạng 87cm. Móng phía đông nằm sát tường phía tây của nhà số 111, ở độ sâu 12cm, dày 60cm, kết cấu gồm 11 lớp gạch. Móng phía tây nằm cách móng phía đông 945cm, ở độ sâu 12cm, dày 60cm.
Từ vị trí dấu vết kiến trúc gạch xuất lộ trên vỉa hè trước nhà số 47 - 51, và nhà 111 - 113 cho phép đoán định rằng đó là móng tường của những ngôi nhà cổ đã bị dỡ bỏ và có thể trước đây, nhà số 47 Trần Phú nằm sát lề đường hiện trạng; nhà số 111B nằm cách lề đường hiện trạng 87cm.
Sự xuất hiện những dấu vết kiến trúc có hình dáng và kết cấu tương tự nhau tại các hố đào trước hội quán Hải Nam, hội quán Phước Kiến, nhà số 50, 58, 76, 109, 111, 117, 127, 141 cho thấy đây là hệ thống thoát nước cổ chạy dọc theo đường Trần Phú, kéo dài ít nhất là từ trước hội quán Hải Nam đến trước nhà số 141 Trần Phú. Hệ thống thoát nước này nằm ở độ sâu 70 - 80cm, bề ngang rộng 80cm, cao 40cm (gồm 9 lớp gạch có kích thước 30 x 13 x 3,5cm), lòng rộng 20cm, bên dưới đổ lớp vôi ghè dày 5cm. Tại vị trí trước hội quán Hải Nam, hệ thống thoát nước này nằm phía dưới vỉa hè phía bắc, trước hội quán Phước Kiến thì nằm cách vỉa hè phía bắc 50cm, trước nhà số 76 nằm cách vỉa hè phía bắc 90cm. Hệ thống này nằm cách vỉa hè phía nam trước nhà số 109 là 130cm, trước nhà số 111B là 20cm, trước nhà số 117 là 80cm, trước nhà số 127 là 130cm, trước nhà số 141 là 105cm. Từ thông số về kích thước, chất liệu cũng như màu sắc gạch cho phép suy đoán gạch được sản xuất cùng một địa điểm và có niên đại khoảng cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX.
Tại hố đào phía đông Chùa Cầu có đường cống thoát nước xây bằng gạch nằm ở độ sâu 185cm so với mặt bằng hiện trạng, nằm cách Chùa Cầu 320cm, chạy theo hướng bắc - nam. Cống cao 45cm, rộng 70cm, rộng lòng 34 x 28cm, bên trên được lắp đậy bởi 3 lớp gạch, trong đó lớp gạch trên cùng có kích thước 25 x 10 x 3,2cm, 2 lớp gạch bên dưới có kích thước khá lớn: 46 x 46 x 6,5cm. Khu vực xung quanh đường cống gạch có rất nhiều cọc gỗ.
Qua kết cấu địa tầng các hố cũng như mương đào cho thấy rằng đường Trần Phú đã được nâng cao nhiều lần và mặt đường trước khi thảm nhựa là đường đất hoặc đường đất rải gạch ngói vỡ. Tại một số vị trí, đặc biệt là trước những di tích quan trọng người xưa thường lát đá, gạch hoặc rải gạch vỡ trên mặt đường như ở khu vực phía đông Chùa Cầu, trước hội quán Phúc Kiến... Qua địa tầng còn cho thấy khu vực từ Chùa Cầu đến trước nhà số 144 xưa kia là bờ hoặc lòng sông; khu vực từ nhà số 118 - 128 là phía nam của cồn cát và khu trước nhà số 98, 138 có thể là chân cồn cát. Tại các hố đào trước nhà 98, hội quán Dương Thương, hội quán Phúc Kiến xuất hiện nhiều cọc gỗ nhỏ ở độ sâu 240cm nhưng chưa rõ chức năng. Những cọc gỗ xuất hiện tại hố đào phía đông Chùa Cầu có thể là dấu vết của công trình kiến trúc cổ. Kết hợp địa tầng và dấu vết kiến trúc xuất hiện ở độ sâu 230cm tại hố đào trước nhà 73 Trần Phú với dấu vết kiến trúc gỗ xuất hiện tại hố đào trước nhà 80 Lê Lợi và phía tây nhà 136 Nguyễn Thái Học cho phép đoán định rằng đây có thể là dấu vết kiến trúc bến cảng xưa.
Có thể thấy, lòng đất Khu phố cổ Hội An nói chung, đường Trần Phú nói riêng chứa đựng trầm tích lâu đời của nhiều lớp văn hoá với muôn điều kỳ diệu, luôn mang đến nhiều điều thú vị bất ngờ khi có cơ hội được thám sát, khai quật.
Trước hết là đã phát hiện nhiều dấu tích kiến trúc liên quan đến công trình nhà ở và hệ thống thoát nước công cộng cho thấy có sự biến đổi về không gian kiến trúc của những ngôi nhà cổ trên đường Trần Phú. Đồng thời cũng cho thấy việc quy hoạch đô thị và xây dựng những công trình công cộng trong lịch sử đô thị cổ Hội An.
Hệ thống thoát nước xuất lộ trong mương đào trước nhà 81-85 Trần Phú
Tại mương đào trên vỉa hè trước nhà số 47 - 51 xuất lộ một móng gạch trùng với trục tường đông nhà số 47 và một móng khác nằm cách về phía tây 630cm. Trên vách bắc của mương đào xuất lộ 4 móng đặt đá tán chân cột và một viên đá tán hình vuông nằm trên móng thứ 2 tính từ phía đông. Móng gạch phía đông nằm ở độ sâu cách mặt bằng hiện trạng 13cm, dày 55cm, phần xuất lộ cao 80cm. Móng gạch ở phía tây nằm ở độ sâu 20cm, dày 60cm, phần xuất lộ cao 70cm. Móng đặt đá tán chân cột trên vách bắc nằm ở độ sâu 63cm. Tại khu vực trước nhà 49 xuất lộ 2 móng gạch có trục trùng với tường phía đông và phía tây của ngôi nhà này. Móng phía tây nằm ở độ sâu 15cm, dày 34cm, cao 17 lớp gạch. Móng phía đông nằm ở độ sâu 23cm, cách móng gạch phía tây trước nhà 47 là 80cm, móng gạch dày 47cm, cao 12 lớp gạch. Tại mương đào trên vỉa hè trước nhà 111 đến nhà 113 xuất lộ 2 móng gạch chạy theo hướng bắc - nam, vị trí kết thúc phía bắc của móng gạch cách lề đường hiện trạng 87cm. Móng phía đông nằm sát tường phía tây của nhà số 111, ở độ sâu 12cm, dày 60cm, kết cấu gồm 11 lớp gạch. Móng phía tây nằm cách móng phía đông 945cm, ở độ sâu 12cm, dày 60cm.
Từ vị trí dấu vết kiến trúc gạch xuất lộ trên vỉa hè trước nhà số 47 - 51, và nhà 111 - 113 cho phép đoán định rằng đó là móng tường của những ngôi nhà cổ đã bị dỡ bỏ và có thể trước đây, nhà số 47 Trần Phú nằm sát lề đường hiện trạng; nhà số 111B nằm cách lề đường hiện trạng 87cm.
Sự xuất hiện những dấu vết kiến trúc có hình dáng và kết cấu tương tự nhau tại các hố đào trước hội quán Hải Nam, hội quán Phước Kiến, nhà số 50, 58, 76, 109, 111, 117, 127, 141 cho thấy đây là hệ thống thoát nước cổ chạy dọc theo đường Trần Phú, kéo dài ít nhất là từ trước hội quán Hải Nam đến trước nhà số 141 Trần Phú. Hệ thống thoát nước này nằm ở độ sâu 70 - 80cm, bề ngang rộng 80cm, cao 40cm (gồm 9 lớp gạch có kích thước 30 x 13 x 3,5cm), lòng rộng 20cm, bên dưới đổ lớp vôi ghè dày 5cm. Tại vị trí trước hội quán Hải Nam, hệ thống thoát nước này nằm phía dưới vỉa hè phía bắc, trước hội quán Phước Kiến thì nằm cách vỉa hè phía bắc 50cm, trước nhà số 76 nằm cách vỉa hè phía bắc 90cm. Hệ thống này nằm cách vỉa hè phía nam trước nhà số 109 là 130cm, trước nhà số 111B là 20cm, trước nhà số 117 là 80cm, trước nhà số 127 là 130cm, trước nhà số 141 là 105cm. Từ thông số về kích thước, chất liệu cũng như màu sắc gạch cho phép suy đoán gạch được sản xuất cùng một địa điểm và có niên đại khoảng cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX.
Tại hố đào phía đông Chùa Cầu có đường cống thoát nước xây bằng gạch nằm ở độ sâu 185cm so với mặt bằng hiện trạng, nằm cách Chùa Cầu 320cm, chạy theo hướng bắc - nam. Cống cao 45cm, rộng 70cm, rộng lòng 34 x 28cm, bên trên được lắp đậy bởi 3 lớp gạch, trong đó lớp gạch trên cùng có kích thước 25 x 10 x 3,2cm, 2 lớp gạch bên dưới có kích thước khá lớn: 46 x 46 x 6,5cm. Khu vực xung quanh đường cống gạch có rất nhiều cọc gỗ.
Kết cấu địa tầng tại mương đào trước nhà 125 - 141 Trần Phú
Bên cạnh các dấu tích kiến trúc, nhiều di vật được phát hiện minh chứng sự đa dạng trong hoạt động buôn bán, giao lưu văn hoá, đời sống vật chất và tinh thần của cư dân phố cổ. Qua các mương, hố đào cho thấy những đồ sứ Hizen - Nhật Bản giữa thế kỷ XVII xuất lộ dọc đường Trần Phú từ phía đông chùa Cầu đến trước hội quán Phước Kiến. Trong đó tập trung nhiều nhất ở khu vực phía đông Chùa Cầu, vỉa hè trước nhà 111, trước nhà số 98, hội quán Dương Thương, nhà số 50, 58. Đồ sứ Trung Quốc xuất lộ ở nhiều nơi đặc bịệt là khu vực vỉa hè trước nhà số 111, nhà số 50 - 60. Đồ sứ Trung Quốc xuất lộ tại vỉa hè trước nhà số 111 được sản xuất tại Cảnh Đức Trấn và có niên đại cuối thế kỷ XVII, đầu thế kỷ XVIII, dưới đáy đề niên hiệu “Đại Minh Thành Hóa niên chế”, “Trung hữu mỹ ngọc nhã chế”,… Đồ gốm Thanh Hà, gốm sành các địa phương và có nguồn gốc Trung Quốc cũng xuất hiện với mật độ cao. Tiền đồng được phát hiện như Cảnh Hưng Thông Bảo, Cảnh Hưng Nội Bảo, tiền thời Nguyễn (Việt Nam), tiền thời Tống - Trung Quốc…Qua kết cấu địa tầng các hố cũng như mương đào cho thấy rằng đường Trần Phú đã được nâng cao nhiều lần và mặt đường trước khi thảm nhựa là đường đất hoặc đường đất rải gạch ngói vỡ. Tại một số vị trí, đặc biệt là trước những di tích quan trọng người xưa thường lát đá, gạch hoặc rải gạch vỡ trên mặt đường như ở khu vực phía đông Chùa Cầu, trước hội quán Phúc Kiến... Qua địa tầng còn cho thấy khu vực từ Chùa Cầu đến trước nhà số 144 xưa kia là bờ hoặc lòng sông; khu vực từ nhà số 118 - 128 là phía nam của cồn cát và khu trước nhà số 98, 138 có thể là chân cồn cát. Tại các hố đào trước nhà 98, hội quán Dương Thương, hội quán Phúc Kiến xuất hiện nhiều cọc gỗ nhỏ ở độ sâu 240cm nhưng chưa rõ chức năng. Những cọc gỗ xuất hiện tại hố đào phía đông Chùa Cầu có thể là dấu vết của công trình kiến trúc cổ. Kết hợp địa tầng và dấu vết kiến trúc xuất hiện ở độ sâu 230cm tại hố đào trước nhà 73 Trần Phú với dấu vết kiến trúc gỗ xuất hiện tại hố đào trước nhà 80 Lê Lợi và phía tây nhà 136 Nguyễn Thái Học cho phép đoán định rằng đây có thể là dấu vết kiến trúc bến cảng xưa.
Có thể thấy, lòng đất Khu phố cổ Hội An nói chung, đường Trần Phú nói riêng chứa đựng trầm tích lâu đời của nhiều lớp văn hoá với muôn điều kỳ diệu, luôn mang đến nhiều điều thú vị bất ngờ khi có cơ hội được thám sát, khai quật.
Tác giả: Võ Hồng Việt
Nguồn tin: Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa Thế giới Hội An
Những tin cũ hơn
